Merkezi Yönetim Bütçesinde cari transferler kaleminin altında yer alan “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler” başlığı, yıllardır olduğu gibi Meclis’te görüşülen 2021 yılı bütçesi de tartışmaların odağında. Söz konusu başlık altında kimlere, ne kadar ve hangi kriterlerle ödenek transfer edildiği belli olmayan kuruluşları gündeme getiren bütçe uzmanı ekonomist Prof. Dr. Aziz Konukman, 134 kamu idaresinin Sayıştay’a bilgi vermediğini kaydetti. 

 

Kamu idarelerinin bütçelerinden “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara” her yıl ciddi miktarların ödendiğini hatırlatan Konukman, bütçesinde “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler” kalemi olmayan kamu idaresinin neredeyse olmadığını, merkezi yönetim kapsamındaki idarelerin, sosyal güvenlik kurumları kapsamındaki idarelerin ve mahalli yönetimler kapsamındaki idarelerinin her birinin ayrı bütçesi olduğunu, söz konusu idarelerin tamamının “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara” para transferi yaptığını söyledi. 

 

Söz konusu bilgilerin, idarelerin 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 41’inci maddesi gereği hazırlanıp Sayıştay’a sundukları idare faaliyet raporlarında yer aldığını ifade eden Konukman, Sayıştay’ın ise gönderilen raporlardan hareketle Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından hazırlanan Genel Faaliyet Raporu ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanan Mahalli İdareler Genel Faaliyet Raporu'nu dikkate alarak; idare denetim raporlarının yanı sıra genel denetim bulgularının yer aldığı Faaliyet Genel Değerlendirme Raporu hazırladığını söyledi.

 

Konukman, söz konusu kuruluşlara yapılan transfer tartışmalarının, her yıl bütçe teklifinin Meclis’e sunumunun hemen ardından başladığını belirtti. Bütçe teklifiyle birlikte sunulan Bütçe Gerekçesi Kitabı’nın Merkezi Yönetim Bütçe Kanununa Eklenecek Belgeler bölümünde yer alan Merkezi Yönetim Bütçesinden Yardım Alan İdare, Kurum ve Kuruluşlar başlıklı 5 nolu tabloda; “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler” kalemi kapsamında o yıl için ne kadar ödenek ayrılacağı bilgisi verildiğine dikkati çeken Konukman, ayrıca aynı günlerde Sayıştay’ın web sayfasında yer alan iki yıl öncesine ait kamu idareleri denetim raporlarından, kamu idareleri bütçelerinden “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferlerle” ilgili gerçekleşme tutarlarının belirlendiğinin altını çizdi.

 

Konukman, 5018’den de kaynaklanan bir eksikliğine vurgu yaptı. 2019 yılı için tüm idarelerden bu kuruluşlara yapılan transferlerin gerçekleşme tutarları belirlenebiliyor iken, 2021 yılı için bu kaleme yönelik başlangıç ödeneği (öngörü) tutarı sadece merkezi yönetim kapsamındaki idareleri için söz konusu. 

 

134 KAMU İDARESİ BİLGİ VERMEDİ 

 

Konukman’ın işaret ettiği bir diğer konu ise kamu idarelerinin yarısına yakınının “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara” yaptığı transferler hakkında Sayıştay’a bilgi vermemesi oldu. Konukman, “Bunu, Sayıştay’ın idari kurumlar üzerinde yaptığı Faaliyet Genel Değerlendirme Raporu’nda görüyoruz. Sayıştay tarafından değerlendirmeye tabi tutulan kamu idarelerinden 30 kamu idaresi, faaliyet raporunu yayınlamamış, dolayısıyla da göndermemiş. Bu idarelerden 6’sı genel bütçeli idare, 23’ü belediye ve 1’i mahalli idare birliğidir. Ama faaliyet raporunu gönderen 134 kamu idaresi ise Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara yaptığı aktarım hakkında bilgi vermemiş. Bu idarelerden 8’i genel bütçeli idare, 20’si özel bütçeli idare (üniversite), 5’i diğer özel bütçeli idare, 1’i sosyal güvenlik kurumu, 89’u belediye ve 11’i il özel idaresidir. Düşünsenize kamu idaresi sayısı 313 ama bunların 30 tanesi faaliyet raporunu yayınlamamış, yayımlayan 283 idarenin 134’ü (idarelerin yüzde 47,5’i, yani yarısına yakını) ise kuruluşlara yaptığı transfer hakkına bilgi vermemiş. Bilgi verenlerin idare faaliyet raporlarında ise söz konusu yardım ve harcamalara ilişkin herhangi bir değerlendirme yapılmamış. Oysa Kamu İdarelerince Hazırlanacak Faaliyet Raporları Hakkında Yönetmelik bu tür bir değerlendirme yapılmasını zorunlu kılıyor. Bunların her biri tek başına bir skandaldır” diye belirtti.

 

MECLİS SAYIŞTAY’A HATIRLATMALI

 

Konukman, söz konusu uygulamaların Sayıştay tarafından sorumluluk ilkesi gereği hesap verebilirlik ve mali saydamlığı zedeleyecek nitelikte bir durum olarak değerlendirildiğini de belirterek, şöyle devam etti: “2012 yılı raporundan bu yana her yıllık raporda eleştiri konusu edilmesine rağmen bazı kamu idarelerinin bu uygulamaya devam edilmesi oldukça manidardır. Meclis ve onun adına denetim yapan Sayıştay’ın bu durumu sona erdirecek adımları mutlaka atması gerekiyor. Aksi durumda bütçenin hesap verebilirlik ve mali saydamlık ilkelerin zedelenmesi ileriki yıllarda da devam edecektir. Böyle giderse bütçe hakkı hak olmaktan çıkacaktır. Bu duruma ne yapıp edip son verilmelidir. O zaman Sayıştay’a şu sorulur: Bununla ilgili ne tür girişimlerde bulundun? Hem mali saydamlığı zedeleyecek diyorsun hem de adım atmıyorsun. Meclis’in bunu Sayıştay’a hatırlatması ve gereğini yapması konusunda bir çağrı yapması lazım.”

 

İDARİ ANALİZ YAPILMIYOR 

 

Konukman, sayısı 149’u bulan kamu idarelerine ait idare faaliyet raporlarında, bütçelerinden “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferlerle” ilgili 2019 yılına ait gerçekleşme verisi sunulmasına rağmen, Sayıştay’ın sözü edilen raporunda idareler itibariyle bir analiz yapmadığının altını çizdi. Konukman, merkezî yönetim kapsamındaki idarelerin, sosyal güvenlik kurumlarının ve mahalli idarelerin bütçelerinden hareketle genel yönetim kapsamındaki bu üç grup idare için “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferlerle” ilgili 2019 yılına ait gerçekleşme tutarlarının verilmemiş olmasını, önemli bir eksiklik olarak değerlendirdi.

 

RAKAMLAR EKSİK 

 

Konukman, Sayıştay’ın yapmadığı analizi yaptığını ve söz konusu üç grup idare için “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferlerle” ilgili 2019 yılına ait gerçekleşme tutarlarını tespit etti.  Konukman’ın tespitlerine göre, 2019 yılında Merkezi yönetim kapsamındaki idarelerden “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler” 5934,3 milyon (5,9 milyar) TL oldu. Sosyal güvenlik kurumları ve mahalli idareler için ise bu tutar sırasıyla 13,0 ve 538,3 milyon (0,5 milyar) düzeyinde oldu. Konukman, “Böylece genel yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler toplamı 6485,6 milyon (yaklaşık 6,5 milyar) TL’ye ulaşmıştır. Ancak bu hesabın içinde 164 kamu idaresince yapılan transferler yer almıyor. Daha önce ifade edildiği gibi, bunların 30’unda idare faaliyet raporu yok,134’ünde ise söz konusu transferlerle ilgili bir bilgi mevcut değil” diye ekledi.

 

YARIM MİLYARLIK TRANSFER GİZLENMİŞ!

 

Konukman, bu sonuçları Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın Kamu Hesapları Bülteni’nde yer alan bilgilerden ulaştığı sonuçlarla karşılaştırarak, Sayıştay’dan gizlenen tutarları net bir şekilde ortaya çıkarttı. Konukman’ın yaptığı inceleme sonucu, ikinci veri kaynağından gidilerek bulunan “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transfer” tutarlarını, sözü edilen üç grup idare itibarıyla şu şekilde sıraladı: “Merkezi yönetim kapsamındaki idareler için 5934,3 milyon; sosyal güvenlik kurumları için 13,0 milyon; mahalli idareler için 1174,9 milyon. Böylece genel yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından idarelerden Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler toplamı 7122,2 milyona (7,1 milyara) ulaşmaktadır. Görüleceği üzere farklılık mahalli idarelere ait tutardan kaynaklanmaktadır. Arada 0,6 milyarlık bir fark çıkmaktadır. Sonuç olarak şu söylenebilir: 2019 yılında genel yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transfer tutarı 7,1 milyar olarak gerçekleşmiştir. Bizim yaptığımız bu tür bir analizin, Sayıştay denetim raporunda yapılmamış olması oldukça manidardır.”

 

2,7 MİLYARLIK ÖDENEK ÜSTÜ HARCAMA 

 

Konukman, aynı veri setinden hareketlerle, söz konusu transfer tutarlarını başlangıç ödenekleri itibariyle de tespit ettiğini belirtti. “Ancak bu mümkün olamıyor. Çünkü söz konusu bültende, merkezi yönetim dışındaki diğer iki grup idare itibarıyla başlangıç ödeneği verilmiyor ve dolayısıyla genel yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından yapılan transferlerle ilgili toplam başlangıç ödeneği tespit edilemiyor” diyen Konukman, şunları dile getirdi: “Bu analiz sadece merkezi yönetim kapsamındaki kamu idareleri için gerçekleştirilebiliyor. Merkezi yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferlerle ilgili başlangıç ödeneğinin 3643,7 milyon (3,6 milyar) lira düzeyinde olduğu görülüyor. Bu ödenek daha önce tespit ettiğimiz gerçekleşme tutarıyla (5934,3 milyon) karşılaştırıldığında, 2019 yılında başlangıç ödeneğinin yüzde 62,9 oranında aşıldığı tespit ediliyor. Bu, 5018’e aykırı bir şekilde söz konusu kalemde, 2685,2 milyonluk (yaklaşık 2,7 milyarlık) bir ödenek üstü harcama yapıldığı anlamına geliyor.” 

 

BAŞKA TRANSFERLER DE VAR 

 

Konukman, transferlerin tümüyle dernek, birlik, kurum, kuruluş ve sandık gibi kuruluşlara yapıldığı yönündeki görüşün de doğru olmadığını ifade ederek, devamla şunları söyledi: “Burada güncel olan bir yanlış anlamayı da düzeltmek gerekir. Kamu idareleri tarafından Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transfer tutarının 7,1 milyar olarak gerçekleşmiş olması, kar amacı gütmeyen dernek, vakıf, cemaat gibi kuruluşlara, 7,1 milyar lira para aktarıldığı anlamı çıkartılmamalıdır. Ne yazık ki, basında yer alan haberlerle, milletvekilleri tarafından yapılan değerlendirmelerde ve verilen soru önergelerinde, bu tür bir anlam çıkartılmaktadır. Bu yanılgı söz konusu transferlerle ilgili bütçe kodunda, sadece dernek, birlik, kurum, kuruluş, sandık vb. kuruluşlara yapılan transferlerin yer aldığının sanılmasından kaynaklanıyor. Oysa bu kodda bu kalemin dışında başka transferler de yer alıyor. Bu tür transferler de aynı bütçe kodunda gösterilerek muhasebeleştirilmekte.”

 

Konukman, “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transfer” başlığını taşıyan bütçe kodunda yer alan alt kalemleri ise şöyle sıraladı: “Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. Kuruluşlara, Vakıf Üniversitelerine, Kamu İşveren Sendikalarına, Siyasi Partilere, Memurların Öğle Yemeğine Yardım, Sosyal Amaçlı Fonlar, Seçim Giderleri İçin Yapılacak Ödemeler, Türk Kültür Varlığının Korunması ve Tanıtım Giderleri, Siyasi Tanıtma Giderleri, Mesleki Yeterlilik Kurumuna Yapılacak Ödemeler, Bilimsel Araştırma Projelerinin Desteklenmesine İlişkin Giderler, Avrupa Gençlik Merkezine, Özerk Spor Federasyonlarına, Afet Riski Altındaki Alanların Dönüşüm Giderleri, Türkiye Maarif Vakfına, Ulusal Fona ve diğerlerine… Görülüyor ki, Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. Kuruluşlara yapılan transferler bunlardan sadece birisi.”

 

DAĞILIM RAPORLARDA YER ALMIYOR

 

Konukman, Sayıştay’ın raporu dahil, sözü edilen raporların hiç birisinde bu ayrıntıda bir bilginin sunulmadığına dikkat çekerek, söz konusu durumun hesap verebilirlik ve mali saydamlığı ciddi bir şekilde zedelediğini kaydetti. Konukman, sözlerini şöyle sürdürdü: “Bu durumun devam etmesi halinde, bu transferlerin dernek, vakıf, cemaat gibi kuruluşlara aktarıldığı kuşkusu da giderek güçlenmiş olacaktır. Bu raporlardan sadece Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından hazırlanan Genel Faaliyet Raporu’nda bu bütçe kodunda merkezi yönetim kapsamındaki idareler itibariyle bir alt kalem olan dernek, vakıf ve diğer kuruluşlara yapılan cari transferler verilmekte. İlginçtir, bütçe kodunda yer alan Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. Kuruluşlara vakıflar da eklenmekte.”

 

Konukman, genel yönetim kapsamındaki bu üç grup idare için sözü edilen Kamu Hesapları Bülteni’nde yer alan bilgileri de derleyerek, Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. Kuruluşlara Yapılan Transferlerle ilgili 2019 yılına ait gerçekleşme tutarlarını tespit ettiğini belirtti. Konukman’ın tespitlerine göre, 2019 yılında bu kuruşlara yapılan transfer tutarları, sözü edilen üç grup idare itibariyle şöyle: “Merkezi yönetim kapsamındaki idareler için 840,5 milyon TL; mahalli idareler için 856,5 milyon TL. Sosyal güvenlik kurumları için herhangi bir aktarım yapılmamış. Böylece genel yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. Kuruluşlara Yapılan Transferler toplamı 1697,0 milyona (yaklaşık 1,7 milyara) ulaşmaktadır.”

 

İKİ VAKFA YAPILAN TRANSFER GİZLENDİ 

 

Konukman’ın ilginç bulduğu bir diğer ayrıntı ise Türkiye Maarif Vakfı ile Yunus Emre Vakfı’na yapılan transferlerin gizlenmesi. “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transfer” başlığını taşıyan bütçe kodunda alt kalem olarak yer alan Türkiye Maarif Vakfı’na herhangi bir aktarımın yapılmamış olarak görüldüğünü söyleyen Konukman, “Oysa 2020 Yılı Bütçe Gerekçesi kitabının Merkezi Yönetim Bütçe Kanununa Eklenecek Belgeler bölümünde yer alan Merkezi Yönetim Bütçesinden Yardım Alan İdare, Kurum ve Kuruluşlar başlıklı 5 nolu tabloda; Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler kalemi kapsamında bu vakıf için 2019 yılında başlangıç ödeneği olarak 279,0 milyon lira öngörülmüş. Bu ödeneğin kullanılmamış olmasını mümkün değil.  Yine bir başka ilginç nokta ise, ilgili bütçe kodunda yer almayan Yunus Emre Vakfı’na yapılan transferin gizlenmesi. Bütçe Gerekçesi kitabının 5 nolu tablosunda ise bu vakfa 140,0 milyon liralık bir transfer öngörülmüş” diye aktardı. 

 

Konukman, bu iki işlemden hareketle bu iki vakfa yapılan transferlerin cari transferlerin başka bir kaleminde gösterilerek gizlenmiş olduğu sonucuna ulaştığını dile getirerek, “Bu öngörülenleri gerçekleşmiş kabul ederek, bunları Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. kuruluşlar için gerçekleşen tutara ekleyerek, toplam tutarı 2107,0 milyon (2,1 milyar) olarak yeniliyor. Kaldı ki, doğru yaklaşım da budur. Kamu İdarelerince Hazırlanacak Faaliyet Raporları Hakkında Yönetmelik vakıfları bu kuruluşlara ekliyor” tespitinde bulundu. 

 

Konukman, söz konusu iki vakfa öngörülenin üstünde bir aktarım yapılmış olması durumunda, tespit ettiği bu tutarın daha da yukarı çıkacağını ileri sürdü.

 

MECLİS EKSİK BİLGİLENDİRİLMİŞ!

 

Konukman, skandal olarak nitelendirdiği “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transfer” başlığını taşıyan bütçe kodunun Meclis’e bütçe teklifi ile sunulan Bütçe Gerekçesi kitabının 5 nolu tablosunda farklı tanımlanmasına dikkati çekerek, şunları ifade etti: “İkincisinde ilkinde yer alan bazı alt kalemlere yer verilmez iken, ilkinde yer almayan sözünü ettiğimiz bir vakıfa yapılan transfere ikincisinde yer veriliyor. Nitekim bu dar kapsamlı tanımlama nedeniyle, Meclis’e sunulan bu kaleme ilişkin merkezi yönetim kapsamındaki idareler için başlangıç ödeneği tutarı (2729,5milyon lira) bültende verilen tutarın (3643,7 milyon) bir hayli gerisinde kalıyor.” 

 

Konukman, farklı bütçe kodu tanımlaması nedeniyle, Meclis’in eksik bilgilendirildiğini vurguladı. 

 

DERNEK VE VAKIFLAR DA GİZLENİYOR

 

Konukman, Sayıştay ile birlikte diğer raporlarda transfer yapılan dernek, birlik, kurum, kuruluş, sandık vb. kuruluşların hangi kuruluşlar olduğuna ilişkin bir bilginin sunulmadığına değinerek, “Bu bilgi verilmiş olsa bile, tek başına yeterli değil. Bu kuruluşlar hangi kritere göre seçiliyor? Belirlenen kriter ne ölçüde objektif? Seçilen bir kuruluş bu özelliğini kaybetmesine rağmen yardım almaya devam ediyor mu? Bu yardımlar o kuruşun kamu yararına çalışmasında ne ölçüde bir yarar sağlıyor? Yandaş dinci dernek, vakıf ve cemaatlere yardım yapılıyor mu? Kamu idareleri bütçelerinden yardım alan bu kuruluşların faaliyetlerine ilişkin bir değerlendirme yapıyor mu?” diye sordu.

 

‘SORUNLAR DEVAM EDİYOR’

 

Konukman, Meclis’e 2021 yılı bütçe teklifi ile birlikte sunulan 2021 Yılı Bütçe Gerekçesi kitabının Merkezi Yönetim Bütçe Kanununa Eklenecek Belgeler bölümünde yer alan Merkezi Yönetim Bütçesinden Yardım Alan İdare, Kurum ve Kuruluşlar başlıklı 5 nolu tabloda, “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara Yapılan Transferler” için başlangıç ödeneğinin 2020’de toplam 2471,9 milyon TL iken,  2021 teklifinde bu tutarın 2983,8 milyon TL’ye yükseltildiğini ifade etti. Konukman, 2020’deki tutarın söz konusu bültende verilen toplam tutarın (3249,0 milyon) 2019 yılında olduğu gibi bütçe kodunun kapsamının daha dar tutulması nedeniyle gerisinde kaldığına işaret etti. Konukman, aynı nedenle 2021 teklifindeki tutarın da düşük tespit edildiğini, her iki veriden hareketle Meclis’in eksik bilgilendirmesi sorunun devam ettiğine dikkat çekti.

 

MECLİS’E ÇAĞRI

 

Konukman, “2020 ve 2021 yılları için daha önce sözü edilen iki vakıf için toplamda öngörülen yardım tutarının Dernek, Birlik, Kurum, Kuruluş, Sandık vb. Kuruluşlar için öngörülen tutarı bir hayli aşmış olmasıdır. Bu iki vakıf ile dernek vb. kuruluşlar için öngörülen yardım tutarı, 2020 ve 2021 yılları itibarıyla sırasıyla şu değerlere ulaşıyor: 2020’de 596,1 ve 357,8; 2021’de ise 655,5 ve 570,6 milyon TL. Bu iki vakfa niye yüksek boyutta bir kaynak aktarıldığı ne yazık ki açıklanmıyor” ifadelerini kullandı.  

 

Konukman, “Hiç değilse, bu yılki bütçe görüşmelerinde masaya yatırılmalıdır” diyerek, Meclis’i göreve çağırdı. 

 

İKİ ÇÖZÜM ÖNERİSİ

 

Konukman, bu sorunlardan hareketle çözüm önerilerini sundu: “Bütçe teklifi Meclis’e sunulurken, sadece merkezi yönetim kapsamındaki idarelerle yetinilmeyip genel yönetim kapsamındaki tüm idarelerin bütçelerinden yardım yapılan tüm kuruşlar adları ve öngörülen ödenekleri gerekçesi belirtilerek ve bir değerlendirme notuyla birlikte bütçe teklif ekinde yer almalıdır. 5018’in 41.maddsinde ‘Sayıştay, mahallî idarelerin raporları hariç idare faaliyet raporlarını, mahallî idareler genel faaliyet raporunu ve genel faaliyet raporunu, dış denetim sonuçlarını dikkate alarak görüşlerini de belirtmek suretiyle Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar. Türkiye Büyük Millet Meclisi bu raporlar ve değerlendirmeler çerçevesinde, kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasına ilişkin olarak kamu idarelerinin yönetim ve hesap verme sorumluluklarını görüşür’ deniliyor. Ancak bugüne kadar bu görüşme sonuçları kamuoyu ile hiç paylaşılmamış. Oysa bütçe hakkı önemseniyorsa bu sonuçlar mutlaka paylaşılmalı. Bu yapıldığında yurttaşlar ödedikleri verginin uygun yerlerde kullanılıp kullanılmadığını (uygun kuruluşlara yardım yapılıp yapılmadığı da bu kalemlerden birisidir) öğrenmiş olacaktır. Kaldı ki, gürültüsü ve tartışması yapılan Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlara aktarılan yardım tutarı burada söz konusu olan kaynak tutarının devede kulağı düzeyinde bile değildir.”

 

MA / Selman Güzelyüz